namık kemal zeybek'in,
türk'ün inancı adlı eserinde işlenmiş bir konudur. türk için törenin önemini anlatır. kendi açımdan daha anlaşılır olması için notlara kaydettiğim şekilde, kendi cümlelerimle aktarıyorum, kitaptakinden farklı olabilir bu yüzden. kitabı okuyan arkadaşlar boşuna "şu kısmı yanlış yazmışsın" tarzı yorumlarda bulunmasınlar yani. ayrıca unutmadan, kitabı kesinlikle tavsiye ederim.
öncelikle, türk milletinin hayatında önemli dört "t" vardır. bu dört "t"
tanrı,
türk,
töre ve
turan'dır.
kutadgu bilig'de töreyle ilgili söylenenlerden örnekler vereyim, orjinal haliyle yazacağım fakat parantez içinde günümüzde kullanılan şekillerini ekleyeceğim.
"ajun(dünya) inçke tegdi(huzuru buldu) tüzildi(düzüldü) törü(töre)... törü(töre) birle(ile) atın(adını) kopurdı(yerinden kaldırdı) örü(yüksek)..."
"ajunka(dünyaya) apa(ata, cümlenin devamına göre adem'den bahsettiği anlaşılıyor) inmişinde berü(indiğinden beri) ukuşlu(akıllılar) uru keldi(kurdular) edgü(iyi) törü..."
"bilig(bilim) kime erse(kimde ise) ajun begleri(beyleri, büyükleri)... törü edgü(iyi) urmuş(koymuş) kişi yiğleri(yeyleri diye okunur, iyileri anlamına gelir)."
"kılıç ursa(vursa) bıçsa(biçse) yağı(düşman) boynını(boynunu) törü birle(ile) tüzse(düzenlese) ili(ülkeyi) budnunu(budununu, milletini)."
ek bilgi: töre kelimesi doğu türkçesinde "törü" olarak yaşar. töre olarak genelde batı türkçesinde yaşamaktadır.
kutadgu bilig'de 113 yerde töreden söz edildiğini saydım fakat anladığınız üzere hepsini yazmadım. eser tamamen iyi töreyi ve töreyi uygulamayı anlatır gibidir.
şimdi ise
orhun yazıtlarına bakalım.
kültigin yazıtı, doğu cephesi.
"üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış. insan oğlunun üzerine ecdadım bumin kağan, istemi kağan oturmuş. oturarak türk milletinin ilini töresini tutuvermiş, düzenleyivermiş."
bu sadece bir örnektir. töre, bu abidelerin temel sözlerinden biridir ve çok sık geçer.
ve son olarak
divan-ı lügat-it türk'e bakalım. dîvânü lugati't-türk'te töre kavramı şu şekilde geçmektedir:
törü: töre; gelenek. şu atasözünde de geçer.
el kalır törü kalmas. yani ülke bırakılabilir ama töre bırakılmaz. bu atasözü, ataların törelerine bağlı kalmayı öğütlemek için kullanılır.
el, ülke demektir. ülke, vatandır. vatan bırakılır mı? gerektiğinde bırakılmıştır. başka vatanlar bulunmuş, oralarda yaşanmıştır. ancak töre bırakılamaz. çünkü
töre giderse türklük kalmaz. türk için törenin değeri budur işte.
dipnot: "bilinçli yapılıyor olabilir, ama bilmeden de olabilir. son yıllarda ülkemizde namus cinayetlerine "töre cinayetleri" demek yaygınlaştı. töre, çok kutlu bir kavramdır ve bu işlerle bir ilgisi yoktur. o cinayetleri işleyenlerin de töre kelimesinden haberlerinin olması bile söz konusu değildir."