(bkz: kür şad adının etimolojisi) başlığına girdiğim entiride nihal atsız'ın
kür şad adını nasıl ürettiğini aktarmıştım. aktardığım metnin son cümlesinde
osman fikri sertkaya'ya
sen türk ansiklopedisi’ndeki kül tegin ve kür şad maddelerini biliyorsun. burada sana söylediklerimin bir kısmını da bu maddelerde yazmıştım. istersen bu maddelere bir kez daha bak. diyordu. son paragrafta ise ansiklopedi yanımda olmadığı için bu maddeleri aktaramayacağımı belirtmiştim. şu an yanımda ve olduğu gibi aktarıyorum. kür şad'dan sonra üşenmezsem
kül tegin'i de aktaracağım. iyi okumalar.
gök türk prensi ve doğu gök türk kağanlığı'nı çin tutsaklığından kurtarmak için, delice denecek bir kahramanlıkla yapılan ihtilalin kahramanı.
619-621 yıllarında doğu gök türkleri kağanı olan
çuluk kağan'ın küçük oğludur. çuluk kağan'ın küçük kardeşi olup kendisinden sonra
kara kağan unvanıyla doğu gök türk kağanlığına çıkan hükümdarın küçük oğlu olduğu şeklinde de bir kayıt varsa da tarihî gidişat birinci söylentinin kuvvetli olduğunu gösteriyor.
çin yazısıyla "kiüe-şe" (
chie-shih-shuai) şeklinde yazılan
kür şad, bilindiği gibi resmî unvanıdır ve prensler arasında üstün bir yeri olduğunu gösterir. asıl adı sinologlar tarafından
so veya
şoay şeklinde okunuyor. bunun türkçe
şu olması muhtemeldir.
divan-ı lügat-it türk'te, iskender'le çağdaş,
şu adında bir türk hakanından bahsolunması türkler'de böyle bir kişi adı olacağını gösteriyor.
630 yılında kara kağan, tab'asından 100.000 kadar türk'le tutsak edilip çin'e getirilince ve türkeli'nin hakimiyeti gök türkler'in batı ulusları olan sırtarduşlar'a geçince birçok türk büyüklerine, askeri kabiliyetleri dolayısıyla çin'de görevler verilmiş, kür şad da çin hassa subaylarından olmuştu. hassa subaylığına hangi yılda getirildiği bilinmiyor. 630 vukuatında ve daha önceki olaylarda adı geçmediğine göre pek genç olduğu ve hassa subaylığına 630'dan epey sonra getirildiği anlaşılıyor.
tutsaklık ve kara kağan'ın kederden ölmesi, iki türk büyüğünün intiharı, izzetinefislerine düşkün olan gök türkler'de bir şeyler yapmak düşüncesini doğurduğundan kür şad kılık değiştirerek, yanına muhafız almadan şehri gezmeye çıktığından haberdar olduğu çin imparatorunu bir gece tutuklamak, gerekirse öldürmek ve gök türk prenslerinden urku(
ho-lo-ko) yu kaçırarak gök türk kağanı yapmayı planlamıştı.
kür şad'ın bu düşüncesi uygulanabildiği taktirde gök türk türesine tıpatıp uygun olacaktı. çünkü babası çuluk kağan'dan sonra kağanlığa geçmesi gereken tulu-han'ı(ki kendisi kür şad'ın ağabeyi idi) kurultay cılız diye bu makama getirmemiş, onun yerine kara kağan'ı geçirmişti.
639'da artık kara kağan da, tulu han da ölmüş olduğu için kağanlığın usulen tulu han'ın oğlu urku'ya ait olması gerekirdi.
kür şad ihtilali gerçekleştirmek için 40 türk'le anlaşmıştı. fakat darbeyi yapacakları gece fırtına çıkıp ortalık karardığından imparator sokağa çıkmadı. ihtilali geciktirirlerse duyulacağından çekinen kür şad o gece imparatorun sarayına saldırmak gibi eşi görülmedik bir yiğitlik yaptı. bu, yiğitliğin de ilerisinde bir delilik, hatta çılgınlıktı. keskin nişancı olan kür şad'ın okları saray muhafızlarından birçoğunu yere serdiyse de kalabalık karşısında başarı kazanamayarak imparatorun ahırına saldırıp seyisleri öldürdüler. atları alıp kuzeye doğru çekildiler. fakat vey ırmağını geçemeyerek öldürüldüler.
kür şad'ın bu kahramanca davranışı başarısızlıkla bittiyse de çinliler'i fena halde korkuttuğundan türkler'i çin'de alıkoyarak çinlileştirmek sevdasından vazgeçip onları unvanlar verdikleri bir gök türk prensinin idaresinde eski yurtlarına gönderdiler. gök türkeli, sırtarduşlar'ın elinde olduğundan bu prens ülkenin güneyince, çin sınırına yakın bir yerde yurt tuttu.
kür şad tarihin nadir yetiştirdiği insanlardan biridir. hem milletini kurtarmak, hem de türeyi sayarak, kağan olmak hakkı da varken, bunu yeğenine vermeyi düşünmek gibi büyüklüklerle şeref kazanmıştır.
destanî davranışı ile çin'e dehşet salarak türkler'in çin'den kurtulmasını sağlamasaydı onlar zamanlar çinlileşip kaybolacak, türkeli'nde hakimiyet kuran sırtarduşlar, gök türkler gibi kuvvetli ve devlet geleneğine sahip olmadıkları için türk imparatorluğunu yaşatamayacaklar, türk ırkı daha sonraki tarihinde ulaştığı büyüklüğe kavuşmak imkanını kaybedecekti.
bundan dolayı kür şad, adı tek olaya karışan şahıs olmakla beraber bu olayın şümul ve sonuçları bakımından türk tarihinde çok büyük rol oynamış en büyük şahsiyetlerden biridir.
türk ansiklopedisi. cilt 22, sayfa 424.
ilgili diğer başlıklar ve entiriler;
(bkz: chie-shih-shuai)
(bkz: göktürk kağan listesi)
(bkz: chiu-ch'eng sarayı vakası)
(#905644)