avrupa hun i̇mparatorluğunun hükümdarı attila, 395-453 yılları arasında yaşamıştır. babası, muncuk han'dır. (boncuk han) attila, babasının ölümünün ardından bozkırda tek başına yaşam mücadelesi verirken, amcası rua tarafından bulunmuş ve koruma altına alınmıştır. attila, vizigotlar karşısında roma i̇mparatorluğu ile müttefik olmuştur. bu ittifakla birlikte, flavius aetiusun davetlisi olarak, bir süreliğine roma’da kalmıştır. amcası rua’nın vefatı sonrası attila ve kardeşi bleda, hun i̇mparatorluğu’nu birlikte yönetmeye başlamışlardır. bleda'nın 445 yılında ölümüyle attila tek başına hun hükümdarı olmuştur.
daha sonra aşık olduğu nakara isimli esir biz kızla evlenenen attila'nın bir oğlu olmuştur. nakara doğum sırasında hayatını kaybetmiştir.
öte yandan attila hükümdarlığı boyunca sürekli batı ve roma i̇mparatorluklarına karşı seferler düzenlemiştir. bu sebeple orta çağ batı kaynaklarında acımasızlığı ile ün salmıştır. avrupa'da "tanrının kırbacı" olarak anılmaktadır.
buna karşın cermen (alman) efsanelerinde attila, çok büyük ve iyiliksever bir hükümdardır. bunun sebebi attila'nın sarayında çok sayıda germen hükümdarının yaşamış olmasıdır.
attiladan bahseden önemli destanlardan biri de nibelungen destanıdır. hun-germen savaşlarını anlatan bu destanda, attila, etzel ismiyle geçmektedir. etzel, kudretli bir otoriteye sahip, barış yanlısı bir hükümdardır. savaşçılığı ise, sadece asilere karşı kılıç kuşanması anlatılarak göz önüne serilmiştir. aynı destanda, attilanın asil ruhlu bir hükümdar olduğu da belirtilir. hatta, avrupa hun i̇mparatorluğu’na başkentlik yapan etzelburg isminin de, bu efsanedeki hükümdar isminden, geldiği bilinmektedir. attila, aetus ile katalon savaşında karşılaşmış ve roma ordusunu mağlup etmiştir. bu sıralarda, batı got kralı theodeirch de öldürülmüştür. attila ordusunu dinlendirerek kaçan aetus'u takip etmedi.
papaya di̇z çöktürdü
batı roma i̇mparatorluğu'na sefer düzenlerken papa büyük leo'nun araya girmesiyle attila seferi durdurdu ve romalıları haraca bağladı. bu olay nedeniyle, papanın diz çöktüğü tek insan evladının, attila olduğu anlatılmaktadır.
ölümü
rivayete göre attila, m.s 453 yılında gerdek gecesindeyken, son eşi i̇ldiko tarafından zehirlenerek öldürülmüştür.
attila'nın mezarının yeri kesin olarak bilinmemektedir. cenazesine katılanlar, mezarın yerinin bilinmemesi için öldürülmüştür. fakat tarihçiler arasında tuna nehri'nin yatağının bir süreliğine değiştirildiğine ve hazineleriyle birlikte attila'nın nehrin altına gömüldüğüne, daha sonra da nehir yatağının eski haline getirildiğine dair yaygın bir inanış vardır. nehrin aşırı uzunluğundan ve birçok ülkeden geçtiği için bürokratik sorunlar çıkacağından kazı çalışması yapılamamaktadır.
ölümünün ardından tartışılmaya devam edilen attila, avrupalılar tarafından barbar olarak görülse de, macar halkı ve türk tarihi açısından bir kahraman olarak nitelenmektedir. ancak attila, nasıl anılırsa anılsın, bugünkü orta avrupa görüntüsüne, görkemli yapılara, göçlere, savaşlara, akınlara, istilalara neden olarak, tarihe damga vuran büyük imparatorlar arasındaki yerini almıştır.
görünüşü ve karakteri̇
attila'nın görünümü ile ilgili bilgiler genellikle ikinci el kaynaklardır. ancak kendisini bizzat gören bizanslı tarihçi priskos attila'yı şöyle açıklıyor:
"kısa boylu, geniş göğsü olan, gözleri küçük, burnu yassı ve ince grimsi sakalları olan, bronz tenli."
öte yandan attila, son derece sert ve acımasız bir karaktere sahipti. batı kaynakları, ona "tanrının kırbacı" ismini verdi. kendisine ihanet edenleri kendi buluşu olan kazığa oturtma yöntemiyle cezalandırırdı.
i̇smi̇ni̇n kaynaği
attila'nın isminin kaynağı tartışmalara neden olmuştur. türk kaynaklarına göre volga nehri'nin eski ismi olan atıl/i̇til/atal kelimelerine oralı anlamı veren illa kelimesiyle birleşmesi sonucu attila ismi ortaya çıkmıştır. diğer bir görüşe göre at/atıl/atılmak manasına gelmektedir. diğer bir türk efsanesine göre ise kendisine atlı han da denirdi. macar kaynaklarına göre yargı anlamına gelen ítélet kelimesinden türemiştir. i̇ngilizce'ye etele, etla olarak geçmiş, almanca'da ise etezel olarak geçmiştir. macaristan'da yaygın kullanım attila iken türkiye'de atilla veya atila şeklindedir.