uygur kağanlığı 742-840 yılları arasında varlığını sürdüren türk kağanlığıdır. kuruluşu ise, islamiyet öncesi türk tarihinde sinirlerimi bozmasından mütevellit en saçma bulduğum kısımdır. aslında benim şahsi fikirlerimle alakası yok, türk tarihinin bu kısmı herkese saçma ve anlaşılmaz gelir. zamanında not çıkarmışım fakat sadece kuruluşunu ve ilk birkaç yılını anlatabilmişim. devam edecektim, kontrol etmek amaçlı okurken tekrardan sinirlerim bozuldu ve sadece uygurların kağan listesini ekledim. şimdilik bu kadarıyla idare edin belki bir ara devam ederim. iyi okumalar.
734 yılında
bilge kağan öldükten sonra yerine geçen oğulları devleti ellerinde tutamamışlardır. içten ve dıştan vurulan darbeler sonucunda devlet çökmeye başlamıştır.
739-740 yıllarında, dokuz-oğuz ve on-uygur ittifakı meydana getirildi. ötüken'deki karışıklığı fırsat bilen çin 741'de uygur karluk ve basmılları çin'e itaat etmeye çağırmıştı ve bu tarihten itibaren bu üç budun gök-türk ülkesinde faaliyetlere başladılar. uygurlara ait gök-türkçe kitabelerde, bu olaylarda basmılların rolü söylenmemektedir fakat çin kaynaklarından basmıl, uygur ve karlukların ortaklaşa hareket ettiklerini ve insiyatifin basmılların elinde olduğunu bilmekteyiz.
bu üçlü ittifak 742'de kutlug yabgu'yu mağlup edip esir aldılar. bu olaydan sonra basmılların lideri kağan ilan edildi ve sonrasında aralarında idari bir taksimat yaptılar. uygurların önderi doğu bölgesine, karluk il-teberi ise on-ok yurdunda hükmetmeye başladı. bu sırada gök-türk kağanlığının başına ozmış tigin han olmuştu. moyun-çor, 743 yılında onun üzerine yürüyüp ozmış tigin'i öldürdü ve başını çin'e gönderdi. daha sonra 745 yılında kök-türk kağanlığının başına peymey tigin geçmiştir ve onun da üstüne yürünmüştür. netice olarak çin'in de yardımıyla peymey tigin mağlup edildi ve onun da kafası uçurularak çin'e gönderildi.
uygurların aşina
(bkz: a-shih-na) sülalesine karşı böyle acımasızca bir tavır sergilemesinin mantığı hâlâ daha çözülebilmiş değildir. çünkü yapmış oldukları hareket kendilerine fazla bir yarar getirmemiştir. türk milletinin böyle hansız kalması çin'in işine gelmiş ve gök-türk kağanlığından boşalan yeri doldurarak bir dünya devleti olma yoluna girmişlerdir.
gök-türk üstünlüğüne son verildikten itibaren kağanlık mücadelesinde basmıl, uygur ve karluklar arasında kavgalar başlamıştır. ilk önce karluklarla anlaşan uygurlar, basmıl kağanını öldürmüşler, sonra da karlukların ortaklığına nihayet vermişlerdir. -aslında bu karışık durum aşina sülalesinin lehine idi, fakat ortada ve kapgan, ne de köl tigin gibi kudretli bir kişi olmadığından fırsat değerlendirilemedi.-
748 yılında, milletin de katıldığı atalar mezarlığı'ndaki kurultaydan sonra türk devletinin başına uygurlar geçirilmiştir. bu hadise terhin ve şine-usu yazıtlarında şöyle anlatılmaktadır: `it yılında(746) üç-karluklar kötü düşünüp kaçtılar, domuz yılında(747), yokuz-tatarlar, tokuz-buyruk, bin komutan ve halk ayağa kalkarak, köl bilge'ye maruzatta bulundular: "atalarımızın ünü vardır, ötüken ülkesi sizde, yönetin" demişlerdir. tay bilge tutuk orada yabgu atanmıştır. ondan sonra sıçan yılında(748), atalar mezarlığında "güç halktır" denmiş. halk da "atalar mezarı sizde, gücün kaynağı sudur" diyerek, ayağa kalkmışlar ve kağan tayin etmişlerdir`
(bkz: taryat-terhin yazıtı güney yüzü 3-6 ) (bkz: şine-usu yazıtı kuzey yüzü 11-12)
uygur kağanları listesi
kutlug bilge köl kağan(747-748)
tay bilge tutuk(748-749)
il etmiş bilge kağandiğer bir adıyla
moyun-çor(749-759)
il tutmış bögü kağan(759-779)
tun baga tarkan kağan(779-789)
a-shih-te soyundandır.
külüg bilge kağan(789-790) tun baga'nın oğludur.
kutlug bilge kağan diğer bir adıyla
a-çor(790-795). külüg bilge kağan'ın oğludur.
alp kutlug bilge kağan(795-805) tun baga'nın torunudur.
alp külüg bilge kağan(805-808)
alp bilge kağan(808-821)
küçlüg bilge kağan(821-824)
kasar kağan(824-832) küçlüg bilge kağan'ın kardeşidir.
hu kağan(832-839) anlaşıldığı üzere hu boyundandır.
ll. kasar kağan(839)
lu-chi kağan(839-840)