çin kaynaklarında
me-ki-lien olarak geçen, 683 yılında doğup 734 yılında ölen kök-türk hakanı.
ilteriş kutluğ kağan’ın oğludur. çinlilerin hakimiyetine geçen kök-türkleri tekrar bağımsızlıklarına kavuşturup kök-türk devletini yeniden kuran babası öldüğü zaman(691) 8 yaşında idi. bu sebeple tahta, ilteriş han’ın kardeşi kapagan geçmişti. kapagan han, bayırku’ların ayaklanmaları neticesinde öldürülünce, yerine kimin geçeceği meselesi iç savaşlara yol açmıştır. kapagan han, oğlu to-si’ye, daha kendisi hayatta iken 'ini han= küçük han’ unvanını vererek onu veliaht edinmişti. diğer taraftan, birçok savaşlarda bulunarak ün almış olan yeğenleri bilge ile kültegin de tahta çıkmak istiyorlardı. birleşen iki kardeş, to-sin’in ordusunu yenerek tahtı elde etmeye muvaffak olmuşlardı. bilge tahtı, savaşta büyük yararlığı görülen kardeşi kültegin’e teklif etmiş, fakat kendisinden bir yaş küçük olan kültegin bunu kabul etmemiş ve böylece bilge “doğu kök-türk hükümdarı” olmuştur.(716)
kapagan han’ın zorla itaat altına almış olduğu birçok türk boyları, saltanat kavgasından faydalanarak ayaklanmışlar bir kısmı da çin’e sığınmışlardı. bilhassa türkeşler(türgişler) in isyanı gittikçe büyümüş ve reisleri “sulu”, batı hanı ilan edilmişti. bilge kağan, kültegin’in ve kayınpederi tonyukuk’un yardımıyla isyan eden kavimleri tekrar itaat altına almaya ve türkeşlerle iyi münasebetler kurmaya muvaffak olmuştur. içte güvenliği sağladıktan sonra da, kültegin’i “sol’un bilge tegini” unvanıyla doğu’nun idaresine ve ordu komutanlığına tayin etmiş ve karışıklıklardan harap olan memleketi kalkındırmaya çalışmıştır. adına dikilen yazıtta
(bkz: bilge kağan yazıtı) bu faaliyetleri:
zengin ve parlak bir kavme han olmadım. karnı aç, sırtı çıplak, fakir ve perişan bir kavim üzerine han oldum. küçük kardeşim kültegin ve iki şadla sözleştik; babamızın, amcamızın çalışmış oldukları kavmin adı, şanı silinmesin diye, türk kavmi için gece uyumadım, gündüz oturmadım… ölecek, bitecek derecede çalıştım.
diye anlatılmaktadır.
bilge kağan, iç işleri düzenleyebilmek için çin ile dost geçinmek gerektiğini anlamış; hatta, göçebe türkleri şehir hayatına alıştırmak için çin tanrıları olan buddha ve “lao-tseu” adına tapınaklar yaptırmak istemiştir. fakat tonyukuk, türklerin, buddha dinini kabul ettikleri takdirde, zamanla, benliklerini kaybedip çinlileşeceklerini ileri sürerek hükümdarı bu tasavvurundan vazgeçirmiştir.
bir aralık çinlilerle münasebetler yeniden bozulmuş ve 300.000 kişilik bir çin ordusu sınır boyuna doğru ilerlediği gibi, gene çinlilerin teşvikiyle basmıllar ve diğer bazı kabileler de ayaklanmıştır(720). bilge kağan, basmıllar üzerine yürüyerek onları büyük bir bozguna uğratmış, arkasından çin’e karşı da, başarı ile neticelenen bir akın yapmıştır. bundan sonra kırgızlar ve türkeşler üzerine yürüyen bilge kağan, bunları da itaat altına almış, böylece kök-türk birliğini tamamlamaya muvaffak olmuştur.
bütün kök-türk hakanları gibi, çinli bir prensesle evlenmek isteyen bilge kağan, çin imparatoruna elçiler göndermiş, emeline ulaşmak için tibet hükümdarının çin’e karşı birleşme teklifini bile reddetmiştir(727). bundan memnun olan çin imparatoru, türklerin ortus’un kuzeyinde serbestçe ticaret yapmalarına müsaade etmiş, ayrıca yılda 10.000 top ipek göndermeyi de vadetmiştir. bununla beraber, çinlilerin bilge kağan’a karşı ayaklanan hitanlar’ın tarafını tutmaları yüzünden dostça münasebetler bozulmuştur(730). hitanlarla beraber dokuz oğuzlar da ayaklanmışlardır. bir yıl devam eden bu isyan, uzun ve çetin savaşlardan sonra bastırılmışsa da kültegin şehit düşmüştür(731). kültegin için yapılan yoğ törenine, her taraftan, hatta çin’den kıymetli hediyelerle heyetler gelmiştir. kahraman kardeşinin hatırasını ebedileştirmek isteyen bilge kağan, kültegin’in türbe ve yazıtını yaptırmak için çin’den 6 sanatkar getirtmiş ve yeğeni yolug tegin’in tertibettiği kitabeyi, orhon harfleriyle ve çince olarak koşu çaydam’daki anıta kazdırtmıştır(732).
kültegin’in ölümünden sonra çinlilerle arası yeniden düzeldiğinden bilge kağan, bir çin prensesi ile evlenme arzusunu tekrarlamış, imparator da buna razı olduğundan, düğün zamanını kararlaştırmak için çin’e bir elçi göndermişti. fakat elçi dönmeden, bilge kağan, vaktiyle şahsi bir meseleden dolayı kendisine kin bağlamış olan meyi-lo-çue(mei-lo-tchouse) adlı bir subay tarafından ağulanarak(zehirlenerek) öldürülmüştür(734).
türk birliğini temin etmek için uğraşmış ve bunu da başarmış olan bilge kağan’ın ölümü, her tarafta büyük bir teessür uyandırmış ve kendisi muazzam bir toğ töreni ile koşo çaydam’a, kültegin’in kabrinin yanına gömülmüştür.
bilge kağan’ın ölümünden sonra yerine geçen oğlu “i-jen”
(bkz: içen kağan), çinden getirttiği sanatkarlara, babası adına bir anıt yaptırtmış ve yolugtegin’in yazdığı kitabeyi orhon harfleriyle ve çince olarak bu anıt üzerine kazdırtmış, türbenin üstünü de bilge kağan’ın savaşlarını tasvir eden kabartmalarla süsletmiştir(735). kültegin yazıtı ile birlikte
orhon yazıtları diye anılan bu kitabede bilge kağan’ın hayatı ve kahramanlıkları anlatılmaktadır.